مهدی طالعی نیا: تاریخچه صحیح نقاشی قهوه‌خانه‌ای
تا چند سال پیشتر بنا بر آنچه پژوهشگران حوزه نقاشی قهوه‌خانه‌ای در کتب خود آورده اند،گمان می کردیم که نقاشی قهوه‌خانه‌ای توسط حسین قولرآغاسی و محمد مدبر ابداع شده است اما با کشف پرده درویشی عاشور ایی در کاخ موزه گلستان:
که به سال ۱۴۰۰ ه.ش از مخزن موزه کشف و مرمت و رونمايي شد و تاریخ فی سنه ۱۲۳۱ ه.ق معادل ۱۱۹۴ ه.ش بر آن نقش بسته ست(تصویر۲)،مشخص شد که این نوع نگارگری عامیانه موسوم به قهوه‌خانه‌ای، حدود ۷۵ سال پیش از تولد حسین قولرآغاسی(تولد ۱۲۶۹ ه.ش) و محمد مدبر نیز وجود داشته است.
این پرده درویشی عاشورایی که بر اساس امضای آن ظاهرا در زمان فتحعلیشاه قاجار فی سنه ۱۲۳۱ ه.ق معادل ۱۱۹۴ ه.ش ساخته شده
و بنا بر روایت کارشناسان مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان، احتمالا در تکیه دولت نمایش و روایتگری میشده ، با ابعاد تقریبی ۱/۵ در ۳ متر ساخته شده ست و با استفاده از متریال رنگ و روغن روی کرباس تولید شده است و با وحدت محتوایی خود،محتوایی صرفا عاشورا یی را نمایش می‌دهد و پیداست که در سالهای بعد، به تدریج ،محتواهای فولکلور و علوی در پرده های درویشی به آن اضافه شده و تکثر روایی و عدم وحدت موضوعی پیدا کرده است.
بعد از کشف از این نمونه، با تحریک شدن اذهان و افزون شدن کنجکاوی ها و کشف نمونه های متعدد در مراکز دیگر از جمله بنیاد ايرانشناسی، مشخص شد که این هنر قدمتی دیرپاتر تا دوران صفویه داشته است. تصاویری که ملاحظه می فرمایید:
نیز علی الظاهر نقاشی قهوه‌خانه‌ای هستند و بر اساس اصول زیبایی شناسی و هرمنوتیک مبتنی بر فرم و رنگ و محتوای آنها ، بجز (( نقاشی قهوه‌خانه‌ای)) نام دیگری نمی توان بر آنها نهاد چرا که با پارامترهای نقاشی صفوی و افشار و زند و قاجار،همخوانی ندارد و از تناسبات فیگور و چهره پردازی و و کمپوزیسیون و دفرماسیون های بومی آنها پيدا ست که از شیوه ای عامیانه بر خوردارند ولی تاریخ ۱۱۳۰ ه.ق مصادف با ۱۰۹۶ ه.ش و تاریخ ۱۱۷۶ ه.ق مصادف با ۱۱۴۱ ه.ش بر آنها ثبت و امضاء شده است که متعلق به دوره صفویه ست.
این نقاشی ها نه درقهوه خانه تولید شده اند و نه توسط کسانی که به عنوان مبدع این جریان هنری می شناسید ،یعنی (حسین قولرآغاسی)و ( محمد مدبر )،بلکه بر اساس تاریخ مندرج بر آنها (۱۱۳۰ه.ق معادل ۱۰۹۶ ه.ش) حدود ۱۷۳ سال پیش از تولدحسین قولرآغاسی(۱۲۶۹ ه.ش)نقاشی شده اند و اگر این آثار را در کنار پرده درویشی عاشورایی ۲۰۵ساله ی کاخ گلستان(تصویر ۱ و ۲)که به تازگی از مخزن موزه کشف و مرمت شده و تاریخ فی سنه ۱۲۳۱ ه.ق مصادف با۱۱۹۴ه.ش بر آن نقش بسته ست و در مجموع نتیجه می گیریم که جریان موسوم به قهوه خانه ای(نه ابداع حسین قولرآغاسی ست و نه ابداع محمد مدبر)، بلکه این هنر از سال ها پیش در کالبد جامعه وجود داشته و این شیوه ی نقاشی عامیانه، خیلی پیشتر در جامعه نهادینه شده از دیگر نمونه های شگفت انگیز و مهم،تابلوی عاشوراییِ موجود درموزه هنرهای معاصر ست
که احتمالا متعلق به دوران زندیه باشد و نقاش اثر با الهامِ از الگوی پرده های درویشی،که ابعاد بزرگی دارند،تابلویی کوچک با ابعاد ۱/۵در ۲متر ساخته که متعلق به دهها و بلکه چند صد سال پیش از تولد حسین قولرآغاسی و محمد مدبر ست.و در نمونه ای دیگر:
پرده عاشورایی عظیم موزه آستان قدس رضوی با قدمتی حدود ۳ قرن و در زمان زندیه و ابعاد تقریبی ۲ در ۷ متر نمونه ی کاملا گویای دیگری ست که نشان می‌دهد چندصد سال پیش از تولد این دو هنرمند منصوب به مکتب قهوه خانه‌ای، شیوه ی عامیانه ی نقاشی رنگ روغنی که بعده ها به اشتباه به قهوه‌خانه‌ای منسوب شد، بعنوان شیوه ای رایج،در جغرافیای فرهنگی این مرز و بوم وجود داشته است.
حال اگر بدون پیش زمینه ی قبلی و بر اساس مستندات و مشاهدات عینی و با لحاظ کردن اصول زیبایی شناسی و هرمنو تیک و صرفاً اساس فرم و رنگ و محتوا در این مکتب به دیوارنگاره های حمامها و بقعه ها و کاروانسراها و ابنیه نظری بیاندازیم، درمی یابیم که این شیوه نقاشی عامیانه که به اشتباه به (نقاشی قهوه خانه‌ای) موسوم شده،نه تنها بر بوم های نقاشی بلکه بر پهنه ی دیوارهای ابنیه تاریخی و بقعه ها و حسینیه ها و تکایا و حمامها و خانه ها و مکان های دیگر وجود داشته و شیوه ای رایج و باور پذیر در حوزه نگارگری عامیانه بوده است.
از نمونه های نقاشی موسومِ به قهوه خانه ای که در قهوه خانه تولید نشده اند ولی فرم و رنگ و محتوای قهوه خانه‌ای دارند، می‌توان به نقاشی های احتمالا دوره صفوی و نقاشی های صفوی اشاره کرد:امامزاده رودبند دزفول:
وامامزاده هارون ولایت:
اصفهان اشاره کرد که در زمان شاه اسماعیل اول کار شده است و دارای زیبایی شناسی موسوم به قهوه‌خانه‌ای ست.
و حمام مهدی قلی بیگ یا حمام شاه که در زمان شاه عباس اول در جوار حرم رضوی بنا شد:
،همراه با ۳۰ لایه از نقاشی های عامیانه روی ساروج از دیگر محصولات این جریان عامیانه ست.
همچنین فرم و الگو و در مجموع زیبایی شناسی نقاشی های روی کاشی در انواع و اقسام بناهای تاریخی و تکایا با آن خام دستی موجود در نگارگری ها ما را به یادِ تنها شیوه ی نگارگری خام دست یعنی نقاشی قهوه‌خانه‌ای می اندازد.
نقاشی های روی کاشی در تکیه معاون الملک از آن جمله است:
این جریان نگارگری خام دست،در نقاشی روی گچ و نقاشی بقاع و فرش و انواع رودوزیها و غیره،جریان داشته است و فقط در زمان حسین قوللرآغاسی و محمد مدبر به جهتِ(رشد نسبیِ رسانه) و(فعالیت منتقدان و پژوهشگران)و علی الخصوص (اسپانسرینگ نظام حاکم)، دیده شده و شهرت یافته و بقول معروف گُل کرده است.
کشف و بیرون آوردن آثار خاک خورده از پستوی موزه ها و استخراج تاریخ های تولید آنها می تواند در این مسیر کمک‌های بیشتری به کشف حقیقت تاریخی مکتب نقاشی قهوه‌خانه‌ای کند.
و بدینوسیله از مجموعه میراث جهانی کاخ گلستان و بنیاد ايران شناسی و موزه هنرهای معاصر بابتِ در دسترس و در معرض دید قرار دادن این آثار کمال تشکر را دارم.
انتهای پیام/
